Το ανθρώπινο πρόσωπο στην ορθόδοξη θεολογία

Γνωρίζουμε πως ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο [1] «ἀπό τῆς γῆς, καί ἐνεφύσησεν εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ πνοήν ζωῆς, καί ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχήν ζῶσαν» [2]. Γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος αποτελεί μία ενιαία οντότητα ως σώμα και ψυχή [3]. Ο κάθε άνθρωπος. Δεν νοείται το σώμα ξεχωριστά από την ψυχή [4]. Ο άνθρωπος αποτελεί μία ενιαία ψυχοσωματική οντότητα και υπό την έννοια αυτή αποτελεί πρόσωπο [5]. Βέβαια, ο άγιος Μάξιμος Ομολογητής προχωράει πέρα από αυτή τη σύνδεση σώματος και ψυχής και εισάγει την ελευθερία, το αυτεξούσιο του ανθρώπου και μας λέει πως χωρίς το αυτεξούσιο δεν είμαστε εικόνα του Θεού [6].

Ο Σωκράτης [7], ως πρόδρομος του Ντεκάρτ, στον όλο άνθρωπο έβλεπε μόνο την ψυχή [8]. Έλεγε, μάλιστα, ότι ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή, αλλά είναι ψυχή [9]. Αυτή τη στάση τήρησε με πίστη και εξακολουθεί και σήμερα να βρίσκεται προσηλωμένη σ’ αυτήν η δυτική σκέψη, η οποία αντιμετώπισε μονομερώς την ανθρώπινη ύπαρξη, την οποία είδε ως ψυχή. Για την δυτική σκέψη εκείνο που μετράει είναι ο νους. Ο Ντεκάρτ έχει συμβάλλει πολύ σε αυτό, λέγοντας πως ο ίδιος είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα [10] και εξυμνώντας στα κείμενα του τις λειτουργίες της ψυχής.

Όσον αφορά το σώμα, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Φέρει πάνω του τα αμαρτήματα των αρχαίων φιλοσόφων [11] που στάθηκαν επικριτικά απέναντι σε αυτό. Για τον Πλάτωνα το σώμα είναι τάφος της ψυχής [12]. Μάλιστα, ο Νεμέσιος Εμέσης συμφωνεί με τον Πλάτωνα στο ότι «η ψυχή είναι πιο σημαντική από το σώμα. Διότι το σώμα αφού χωριστεί από την ψυχή, μένει ολοκληρωτικά ακίνητο και αδρανές, όπως τα όργανα όταν χωριστούν από τον τεχνίτη» [13].

Είναι γνωστό πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού [14]. Στην πατερική σκέψη το ανθρώπινο πρόσωπο είναι κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού. Μία τέτοια θέση, μα περισσότερο θεολογική πραγματικότητα, εξυψώνει το ανθρώπινο πρόσωπο. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός θα σημειώσει πως «τό κατ’ εἰκόνα τό νοερόν δηλοῖ καί τό αὐτεξούσιον» [15]. Ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας μάλιστα ταυτίζει το αυτεξούσιο [16] του ανθρώπου με τον ίδιο τον άνθρωπο [17]. 

Το αυτεξούσιο του ανθρώπου, η ελευθερία του, αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα του, τα οποία έχει λάβει επειδή ακριβώς είναι εικόνα Θεού [18]. Αυτό μας δείχνει τη σχέση που έχει ο άνθρωπος με τον Θεό, τον μόνο οντολογικά ελεύθερο. Μάλιστα, ο Μάξιμος Ομολογητής τονίζει πως ο άνθρωπος έχει το είναι του δεδανεισμένο από τον Θεό [19], κάτι που εξυψώνει το ανθρώπινο πρόσωπο και του προσδίδει ιερότητα και πνευματικότητα. «Ἡ Χριστολογία, ὅπως διεμορφώθη τελικά ἀπό τούς Πατέρας, ἀποβλέπει εἰς ἕνα μόνον σκοπόν καθαρά ὑπαρξιακῆς σημασίας: εἰς τό νά δώσει εἰς τόν ἄνθρωπον τήν βεβαιότητα ὅτι τό πρόσωπον, ὄχι ὡς προσωπεῖον καί «πρόσωπον τραγικόν», ἀλλά ὡς ὄντως πρόσωπον, δέν εἶναι μία μυθική ἤ νοσταλγική ἀναζήτησις· εἶναι ἱστορική πραγματικότης», σημειώνει ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας [20] στο περίφημο του έργο «Από το προσωπεῖον εἰς τό πρόσωπον».

Από την άλλη, το καθ’ ομοίωσιν αποτελεί κάλεσμα προς τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ελεύθερα επιλέγει αν θα στραφεί σε κοινωνία με τον Θεό ή σε ακοινωνησία. 

(συνεχίζεται)

Υποσημειώσεις:

[1] Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται μόνος από όλα τα υπόλοιπα δημιουργήματα ως ζώο ‘’θεόπλαστον’’, M. Βασιλείου, Περί νηστείας, Λόγος 2, PG 31, 212Β.

[2] Γέν. 2,7. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει σχετικά: «ἐκ γῆς μέν τό σῶμα διαπλάσας, ψυχήν δέ λογικήν και νοεράν», PG 94, 920B. Πρβλ. Μ. Αθανασίου, Περί του κατά τόν κοινόν ἄνθρωπον ὑποδείγματος 26, 1233: «Ἀνθρωπος μέν γάρ ἐκ ψυχῆς νοητῆς καί σώματος αἰσθητοῦ». Πρβλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς ἀσάφειαν τῆς Π. Διαθήκης καί εἰς τήν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν, PG 56, 182.

[3] Εἰρηναίου Λυώνος, Κατά αἱρέσεων, 5,6,1, PG 7, 1158 A-C. Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 91, 1100D. Για την φύση του σώματος και της ψυχής, Ιωάννου Δαμασκηνού, Κατά Μανιχαίων διάλογος, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, § 42, σ. 103.

[4] Στον Πλωτίνο η ψυχή χωρίζεται σε ανώτερη και κατώτερη. Βλ. σχετικά π. Νικολάου Λουδοβίκου, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 158.

[5] Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτη Μεσσηνίας, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ἐκκλησία καί Κοινωνία. Ὁ διάλογος θά ἑνώσει τόν κόσμο καί τήν κοινωνία, Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητρόπολης Μεσσηνίας, Καλαμάτα 2017, σ. 305.

[6] Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τά τοῦ Ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG 4, 308A: ‘’Ἄνελε γάρ ἡμῶν τό αὐτεξούσιον καί οὔτε εἰκών Θεοῦ ἐσόμεθα οὔτε ψυχή λογική καί νοερά…’’.

[7] Βλ. Giovanni Reale, Σωκράτης. Πρός ἀνακάλυψιν τῆς ἀρχαίας σοφίας, επιμέλεια μεταφράσεως Μαρία Οικονομίδου, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2008, σσ. 179: ‘’Στην πορεία του 20ου αιώνα απεδείχθη ότι η ταύτιση της ουσίας του ανθρώπου με την ψυχή ως νόηση, ως νοητική δηλαδή και βουλητική ικανότητα - υπό την έννοια που απετέλεσε θεμελιώδη ιδέα στο πλαίσιο της διανοήσεως - οφείλεται ακριβώς στον Σωκράτη’’.

[8] Είναι γνωστή η υποτίμηση του σώματος από τον ίδιο, τον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο.

[9] Πλάτωνος, Φαῖδρος, 245e. 

[10] Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2003, σ. 122.

[11] Φαίδων 80a: «Ὅρα δή καί τῆδε ὅτι ἐπειδάν ἐν τῷ αὐτῷ ὦσι ψυχή καί σῶμα, τῷ μέν δουλεύειν καί ἄρχεσθαι ἡ φύσις προστάττει, τῇ δέ ἄρχειν καί δεσπόζειν».

[12] Πλάτωνος, Κρατύλος 400c.

[13] Νεμεσίου Εμέσης, Περί φύσεως ανθρώπου 2, μετάφραση Γιάννη Πλεξίδα, Εκδόσεις Ζήτρος 2006, σ. 51.

[14] Γέν. 1,26.

[15] Ιωάννου Δαμασκηνού, P.G 94, 320B.

[16] Για την έννοια του αυτεξούσιου βλ. Μπενάκης Γ. Λίνος, Βυζαντινή φιλοσοφία: κατάφαση της ελευθερίας του ανθρώπου και αναγωγή της αναγκαιότητας στη βούληση και δύναμη του Θεού, Διεθνές Κέντρο Ανθρωπιστικών Ερευνών, ΄΄Μελέτες και Έρευνες’’, τεύχος 36, Αθήνα 1984, σσ. 163-175.

[17] Νικολάου Καβάσιλα, Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, Λόγος Ε΄, PG 150, 638C: «Ταὐτόν γάρ ἐστιν εἰπεῖν ἀπολέσαι το αὐτεξούσιον καί ἀπολέσαι τόν ἄνθρωπον». Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τά τοῦ ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG4, 308A.

[18] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 184B: «…κατ’ εἰκόνα θεοῦ γεγενῆσθαι τον ἄνθρωπον … ἕν δέ τῶν πάντων καί τό ἐλεύθερον ἀνάγκης εἶναι, καί μή ὑπεζεῦχθαί τινι φυσικῇ δυναστείᾳ. Ἀλλ΄ αὐτεξούσιον πρός τό δοκοῦν ἔχειν τήν γνώμην».

[19] Μαξίμου Ομολογητού, Ἑρμηνεία εἰς τό Πάτερ ἡμῶν, PG 90, 893C.

[20] Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Ἀπό τό προσωπείον εἰς τό πρόσωπον.  Ἡ συμβολή της πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσῶπου, Χαριστήρια εἰς τήν μνήμη τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 308.