Δύο (+δεκαπέντε) άγνωστα μετεωρίτικα χειρόγραφα - Γράφει ο Σπυρίδων Βλιώρας, φιλόλογος

Εισαγωγή

Δύο σημαντικοί λόγιοι του 20ού και του 21ου αιώνα, πολυγραφότατοι συγγραφείς και ακάματοι ερευνητές, ασχολήθηκαν με τα χειρόγραφα των Μονών των Μετεώρων: ο Νίκος Βέης^[1] (1883-1958) και ο Δημήτριος Σοφιανός^[2] (1935-2008)...

Στα συγγράμματά τους κατέγραψαν όλους τους μετεωρίτικους κώδικες που κατόρθωσαν να βρουν στις μονές των Μετεώρων αλλά και χρήσιμες πληροφορίες για μετεωρίτικα χειρόγραφα που για ποικίλους λόγους βρίσκονται σε άλλα μέρη της Ελλάδας ή του εξωτερικού. Όλοι όσοι ασχολούνται συγγραφικά με τις μετεωρίτικες μονές ή απλώς τις αγαπούν και νοιάζονται γι’ αυτές τούς οφείλουν τα μέγιστα!

                              Νίκος Βέης                        Δημήτριος Σοφιανός

Κι όταν τύχῃ ἀγαθῇ -και πολύ σπάνια!- διαπιστώσει κάποιος ότι υπάρχουν κι άλλα μετεωρίτικα χειρόγραφα που δεν αναφέρονται στα βιβλία ή άρθρα των δύο αυτών μελετητών, αλλά λανθάνουν σε βιβλιοθήκες της Ελλάδας ή του εξωτερικού ή βρίσκονται στα χέρια ιδιωτών συλλεκτών, αισθάνεται μεγάλη ικανοποίηση και έκπληξη.

Αυτά ακριβώς τα συναισθήματα αισθανθήκαμε όταν βεβαιωθήκαμε ότι οι χειρόγραφοι κώδικες, που στη συνέχεια θα αναφερθούν, δεν εντοπίζονται στα γραπτά των δύο προαναφερθέντων σοφών!

Ας δούμε όμως την ιστορία τους από την αρχή:

Συλλογή χειρογράφων Burdett-Coutts

Η Angela Georgina Burdett (21 Απριλίου 1814 – 30 Δεκεμβρίου 1906), κόρη του βαρόνου Sir Francis Burdett, ήταν εγγονή (από την πλευρά της μητέρας της) του πλούσιου τραπεζίτη Thomas Coutts, ιδιοκτήτη της τράπεζας Coutts and Co. Στα 1837 έγινε, σε ηλικία 23 ετών, μια από τις πλουσιότερες Αγγλίδες, καθώς κληρονόμησε 1.8 εκατομμύρια λίρες (πάνω από 150 εκατομμύρια λίρες με τις σημερινές ισοτιμίες). Από τότε ασχολήθηκε με τη συλλογή ακριβών πινάκων ζωγραφικής, αλλά επέδειξε και πλούσιο φιλανθρωπικό έργο,^[3] κάτι που στα 1871 αναγνωρίστηκε από το αγγλικό κράτος, που της απένειμε τον τίτλο της Πρώτης Βαρόνης Burdett-Coutts. Έγινε έτσι η πρώτη Αγγλίδα που έλαβε έναν τίτλο ευγενείας και τον πρόσθεσε στ’ όνομά της.

Η Angela Georgina Burdett στα 1840

Ενδιαφέρον έχει επίσης η συνεργασία του γνωστού Άγγλου μυθιστοριογράφου Καρόλου Ντίκενς (Charles Dickens) με την βαρόνη Angela Georgina Burdett, «με την οποία διατηρούσε μακροχρόνια στενή φιλία και τον συμβουλευόταν πάντοτε σε θέματα φιλανθρωπικής διάθεσης της περιουσίας της.»^[4]

Εκτός από τις άλλες ασχολίες της εκδήλωσε ενδιαφέρον και για την απόκτηση χειρογράφων. Στα 1870 ή 1871 αγόρασε μέσω του αιδεσιμότατου Ρέτζιναλντ Χένρυ Μπαρνς (Reginald Henry Barnes: 1831-1889), εφημέριου στο Έξετερ, πάνω από 100 ελληνικά χειρόγραφα. Ο Ρέτζιναλντ Χένρυ Μπαρνς τα είχε αποκτήσει αγοράζοντάς τα από κάποιον που του τα πούλησε στα Ιωάννινα γύρω στα 1864.^[5]

Οι πρώτες πληροφορίες για τα χειρόγραφα της συλλογής Burdett-Coutts προήλθαν από μελετητές χειρογράφων της Καινής Διαθήκης που είχαν πρώτοι πρόσβαση στη συλλογή.^[6] Επρόκειτο για τον Άγγλο Frederick Henry Ambrose Scrivener^[7] (1813–1891) και τον Γερμανο-Αμερικανό θεολόγο Κάσπαρ Γκρέγκορυ (Caspar René Gregory: 1846–1917).^[8] Και οι δύο αυτοί μελετητές παρατήρησαν ότι τα χειρόγραφα της συλλογής έφεραν έναν λατινικό ταξινομικό αριθμό (I, II και III) ακολουθούμενο από έναν αραβικό (1, 2, 3 κ.λπ.). Τα χειρόγραφα με τους ταξινομικούς αριθμούς I και II παρουσιάστηκαν στο σχολείο του Χάιγκεϊτ (Sir Roger Cholmeley's Charity - Highgate School), ενώ αυτά με τον ταξινομικό αριθμό III παρέμειναν στην κατοικία της βαρόνης.

Κι άλλοι μελετητές^[9] στη συνέχεια είδαν και περιέγραψαν ορισμένα από τα χειρόγραφα της συλλογής Burdett-Coutts, όπως οι Charles Van de Vorst και Hippolyte Delehaye, που μελέτησαν τρία χειρόγραφα της συλλογής,^[10] και ο Albert Ehrhard,^[11] που μελέτησε δύο χειρόγραφα. Δεν είχε όμως κυκλοφορήσει ποτέ ένας πλήρης περιγραφικός κατάλογος του συνόλου των χειρογράφων της συλλογής.

Στα μέσα Μαΐου του 1922, μετά και το θάνατο στα 1921 του συζύγου τής βαρόνης William Lehman Ashmead Bartlett Burdett-Coutts (1851-1921), ο οίκος δημοπρασιών Sotheby's^[12] δημοπράτησε^[13] τα χειρόγραφα με τον ταξινομικό αριθμό III, που βρισκόταν στην κατοικία της βαρόνης και εξέδωσαν τον πρώτο περιγραφικό κατάλογο αυτών των χειρογράφων.^[14] Περιλαμβάνονταν 67 ελληνικά χειρόγραφα, τρία εβραϊκά, καθώς και κάποια άλλα, που αγοράστηκαν από διάφορους εμπόρους, που ενεργούσαν και για λογαριασμό διαφόρων βιβλιοθηκών. 65 απ’ αυτά^[15] βρίσκονται σήμερα στη συλλογή χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν (Special Collections Library of the University of Michigan at Ann Arbor), 2 βρίσκονται στην Βρετανική Βιβλιοθήκη (British Library), 1 στο Πανεπιστήμιο McGill στο Μόντρεαλ του Καναδά και 1 στο αμερικάνικο Πανεπιστήμιο Μπράουν (Brown University). 8 χειρόγραφα από τη δημοπρασία αυτή δεν είναι γνωστό πού έχουν καταλήξει.^[16]

Τα χειρόγραφα με τους ταξινομικούς αριθμούς I και II, που παρουσιάστηκαν στο σχολείο του Χάιγκεϊτ (Sir Roger Cholmeley's Charity - Highgate School), δόθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο στα 1938, ενώ 27 απ’ αυτά πωλήθηκαν σε δημοπρασία των Sotheby's στο Λονδίνο στις 23 Ιουνίου του 1987.^[17] 21 αγοράστηκαν από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, 1 από την Βρετανική Βιβλιοθήκη (British Library),^[18] ενώ από τα υπόλοιπα 5 είναι άγνωστος ο σημερινός κάτοχός τους.

Προέλευση χειρογράφων

Πολλά απ’ τα χειρόγραφα περιέχουν ενδείξεις που καταδεικνύουν ότι προέρχονται από δύο κυρίως μοναστικά κέντρα: του νησιού των Ιωαννίνων^[19] και των Μετεώρων.^[20] Επτά χειρόγραφα^[21] προέρχονται σίγουρα από την μετεωρίτικη μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, ένα από τη μονή Ρουσάνου και ένα από το Μεγάλο Μετέωρο, ενώ τεσσάρων ακόμη χειρογράφων είναι γνωστός ο τόπος καταγωγής: δύο προέρχονται από το ρωσικό μοναστήρι Σολοβέτσκι (Солове́цкий монасты́рь) στη Λευκή Θάλασσα και δύο από μοναστήρια του νησιού των Ιωαννίνων.^[22]

Τα επτά χειρόγραφα της συλλογής Burdett-Coutts που προέρχονται από την μετεωρίτικη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά καθώς και τα τουλάχιστον οκτώ ακόμη χειρόγραφα της ίδιας μονής (σύνολο 15), που βρίσκονται εκτός Ελλάδας, θα τα δούμε σε προσεχές κείμενό μας. Εδώ θα αναφερθούμε με περισσότερες λεπτομέρειες στα δύο μετεωρίτικα χειρόγραφα της συλλογής Burdett-Coutts, που σήμερα βρίσκονται στην Βρετανική Βιβλιοθήκη (British Library).

1) Χειρόγραφο Ρουσάνου

Το πρώτο,^[23] με ταξινομικό αριθμό Add. 4065577, είναι ένα χειρόγραφο σε περγαμηνή εξαιρετικής ποιότητας, λευκή και εύκαμπτη, 190 σελίδων, με διαστάσεις 19,5 × 14,5 εκατοστών, που σε 23 γραμμές της κάθε σελίδας γραμμένα με μικρά καλλιγραφικά γράμματα (γραφή Perlschrift) περιλαμβάνει δύο έργα: α) την Λαυσαϊκὴ Ἱστορία^[24] του Παλλαδίου Ἑλενοπόλεως και β) την Φιλόθεον Ἱστορίαν του Θεοδώρητου Κύρρου.

α) Παλλάδιος Ἑλενοπόλεως, Λαυσαϊκὴ Ἱστορία

Ο Παλλάδιος από τη Γαλατία της Μικράς Ασίας ήταν μαθητής του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Γεννήθηκε στα 363 ή 364 μ.Χ. και γύρω στα 386 έγινε μοναχός. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο, για να βιώσει τη μοναχική ζωή με τους Πατέρες της Ερήμου. Έζησε εννέα χρόνια στην περιοχή Κελιά, 90 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Αλεξάνδρειας, με τους μοναχούς Μακάριο τον Αλεξανδρέα και Ευάγριο τον Ποντικό. Λόγω προβλημάτων υγείας, μετέβη στην Παλαιστίνη, όπου το κλίμα ήταν ηπιότερο.

Γύρω στα 400 μ.Χ. χειροτονήθηκε επίσκοπος στην Ελενόπολη της Βιθυνίας. Ενεπλάκη σε διαμάχες υπερασπιζόμενος τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, κάτι που του στοίχισε την εξορία του στη Συήνη και τη Θηβαΐδα. Στα 412/413 επέστρεψε από την εξορία και μόνασε για σύντομο διάστημα μαζί με τους μοναχούς του Όρους των Ελαιών.

Στα 419/420 έγραψε το σημαντικότερο έργο του, την Λαυσαϊκὴ Ἱστορία, για τον Λαύσο, υψηλόβαθμο αξιωματούχο (πραιπόσιτο: praepositus sacri cubiculi) στην αυλή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β’ (401-450). Το έργο αυτό ήταν πολύ δημοφιλές στους μοναχούς της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, καθώς αναφέρει ιστορίες σπουδαίων μοναχών και ερημιτών, που ασκήτεψαν κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες.

Ο Παλλάδιος πέθανε γύρω στα 430 μ.Χ.

β) Θεοδώρητος Κύρρου, Φιλόθεος Ἱστορία

Ο Θεοδώρητος (393-458) γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας στα 393 μ.Χ., από ευκατάστατους γονείς που όμως ήταν άτεκνοι για πολλά χρόνια, γι’ αυτό και, μόλις γεννήθηκε, του έδωσαν το όνομα αυτό (δώρο Θεού). Μαθήτευσε στη μονή του Αγίου Ευπρεπίου κοντά στην Αντιόχεια και έλαβε τόσο εκκλησιαστική, επηρεασμένος από τους Διόδωρο από την Ταρσό και Θεόδωρο Μοψουεστίας, όσο και κλασική θύραθεν παιδεία.

Αργότερα χειροτονήθηκε διάκονος από τον επίσκοπο Πορφύριο τον Γαζαίο (420) και επίσκοπος Κύρρου, μιας ελληνιστικής πόλης στην επαρχία Κυρρηστική της βορείου Συρίας, το 423. Ως επίσκοπος ήταν πολύ δραστήριος, με πλούσιο ποιμαντορικό και φιλανθρωπικό έργο, πρωτοστατώντας στην εκτέλεση έργων κοινής ωφελείας: λουτρά, γέφυρες, υδραγωγεία κ.ά.

Συμμετείχε στην Πρώτη Σύνοδο της Εφέσου το 431, η οποία καταδίκασε τον Νεστόριο και τους ακολούθους του, που αρνούνταν τον όρο «Θεοτόκος». Εντούτοις, η λεγόμενη «ληστρική» Σύνοδος της Εφέσου το 449 καταδίκασε τον ίδιο και τον εξανάγκασε να αποσυρθεί στη μονή Απάμειας, δίπλα στον ποταμό Ορόντη της Συρίας. Όμως αποκαταστάθηκε χάρη στη Δ’ Οικουμενική Σύνοδο, που έλαβε χώρα στην Χαλκηδόνα το 451, και επαναφέρθηκε στην προηγούμενη θέση του. Πέθανε στην Κύρρο ή στη μονή Απάμειας γύρω στο 458 μ.Χ.

Το έργο του Φιλόθεος Ἱστορία περιλαμβάνει τις βιογραφίες τριάντα ασκητών (δέκα από τους οποίους ζούσαν κατά την εποχή της συγγραφής), που τους προβάλλει ως πρότυπα τού κατά Θεόν βίου. Πρόκειται για σημαντικό έργο, που βοηθά, εκτός από τους θεολόγους, και τους ιστορικούς να κατανοήσουν τον ρόλο των ασκητών και τις σχέσεις τους με την Εκκλησία και την κοινωνία της εποχής.

Το χειρόγραφο χρονολογείται στον 11ο αιώνα μ.Χ. και είναι ο αρχαιότερος σωζόμενος κώδικας της μετεωρίτικης μονής του Ρουσάνου, καθώς ο αρχαιότερος κώδικας που αναφέρεται στην έκδοση των ρουσανίτικων χειρογράφων από τον Δημήτριο Σοφιανό είναι του 13ου αιώνος (1285).^[25] Και είμαστε σίγουροι ότι ανήκει στη συγκεκριμένη μετεωρίτικη μονή, καθώς στην άνω δεξιά ώα του 2ου φύλλου του χειρογράφου είναι γραμμένη με μαύρη μελάνη η εξής στερεότυπη κτητοτική δήλωση, που συναντούμε και σε άλλα χειρόγραφα του Ρουσάνου και άλλων μετεωρίτικων μονών: «Τοῦ μοναστηρίου Ῥουσάνου· καὶ εἴ τις τὸ ἀποξενώσει νὰ ἔχῃ τὰς ἀρὰς τῶν τριακοσίων δέκα καὶ ὁκτὼ θεοφόρων πατέρων ἡμῶν».^[26]

Το χειρόγραφο αγοράστηκε από κάποιον (μυστικό) απεσταλμένο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης (British Library) στη δημοπρασία των Sotheby's της 15-17 Μαΐου 1922. Η στάχωση του χειρογράφου στην σημερινή μορφή της είναι μεταγενέστερη του χειρογράφου, ίσως του 17ου αιώνος.^[27]

2) Χειρόγραφο Μεγάλου Μετεώρου

Το δεύτερο χειρόγραφο, με ταξινομικό αριθμό Add. 6479778,^[28] είναι ένα παλίμψηστο χειρόγραφο του 15ου αιώνος σε περγαμηνή κακής ποιότητας 18,7 Χ 12,2 εκατοστών, που στα 98 φύλλα των 26 στίχων το καθένα περιέχει το έργο «Ἐρωτήματα Γραμματικά»^[29] του Μανουήλ Μοσχόπουλου, γραμμένο από τον κωδικογράφο Γεώργιο Βαϊοφόρο,^[30] που δραστηριοποιούνταν στο μοναστήρι του Προδρόμου-Πέτρας^[31] στην Κωνσταντινούπολη (1403–1434).^[32]

Η στάχωσή του αποτελείται από ημικατεστραμμένες ξύλινες σανίδες πάχους 8 χιλιοστών, που είναι καλυμμένες από πολύ φθαρμένο δέρμα στις αποχρώσεις του καφέ.

Στην κάτω ώα των φύλλων 96v-97 υπάρχει κτητορικό σημείωμα: «Θεοδώρου ἱρέως ἄμα συμβίου αὐτου δαδοὺ καὶ τοῦ τέκνου αυτου ἐτοῦτο τὸ βιβλίω ὑπάρχει τοῦ Μετεώρου.και.δωσεν αὐτὸ ὁ Πλκτ Θεόδωρος… τὴν ψυχήν του.» (sic)

Το βιβλίο αγοράστηκε από τον οίκο εύρεσης σπανίων βιβλίων Quaritch για λογαριασμό της Βρετανικής Βιβλιοθήκης (British Library) στη δημοπρασία των Sotheby's στο Λονδίνο στις 23 Ιουνίου του 1987.

Μανουήλ Μοσχόπουλος

Ο Βυζαντινός λόγιος Μανουήλ Μοσχόπουλος γεννήθηκε γύρω στα 1265 μ.Χ., κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ του Παλαιολόγου. Ήταν ανιψιός του μητροπολίτη Κρήτης Νικηφόρου Μοσχόπουλου και μαθητής του λογίου μοναχού, συγγραφέα και θεολόγου Μάξιμου Πλανούδη.

Ο Μοσχόπουλος ανήκε στην παράταξη των ανθενωτικών και μάλιστα το 1305 φυλακίστηκε για αντικαθεστωτική δράση. Ήταν επίσης δάσκαλος του δικαστή Νικολάου Ματαράγγου.

Έγραψε πολλά φιλολογικά έργα, τα οποία επέδρασαν ιδιαίτερα στην εξέλιξη των σλαβικών γλωσσών, όπως τα Ἐρωτήματα Γραμματικά, εγχειρίδιο γραμματικής με την μέθοδο των ερωταποκρίσεων,^[33] το Περὶ Σχεδῶν^[34] και τα Αἰνίγματα. Συνέθεσε την πρώτη μαθηματική πραγματεία σχετικά με τα μαγικά τετράγωνα στον ευρωπαϊκό χώρο (Παράδοσις εἰς τὴν εὕρεσιν τῶν τετραγώνων ἀριθμῶν). Έγραψε επίσης έργα θεολογικού περιεχομένου, όπως την Διάλεξιν πρὸς Λατίνους, ενώ έχει σωθεί η αλληλογραφία του με σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, όπως με τον λόγιο Θεόδωρο Μετοχίτη, τον λόγιο, διπλωμάτη και ιστορικό Γεώργιο Ακροπολίτη, τον μαθηματικό Νικόλαο Ραβδά, τον μοναχό Ιωσήφ τον Φιλόσοφο (Ιωσήφ Ρακενδύτη), καθώς και με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο.

Ήταν επίσης σημαντικός σχολιαστής και εκδότης έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας (Ομήρου, Ησιόδου, Πινδάρου κ.ά.).

Πέθανε στα 1328.

Ο Νίκος Βέης έχει καταγράψει στην Ιερά Μονή Μεγάλου Μετεώρου άλλους τέσσερις κώδικες^[35] με έργα του Μανουήλ Μοσχόπουλου: α) τον 137 του 16ου αιώνος (Μανουήλ Μοσχόπουλου, Ἐρωτήματα: χαρτώος, με 143 φύλλα και διαστάσεις 9,8 Χ 14 εκατοστά), β) τον 293 του 16ου αιώνος (Μανουήλ Μοσχόπουλου, Γραμματικὰ Σχέδη: χαρτώος, με 132 φύλλα και διαστάσεις 10 Χ 13,9 εκατοστά), γ) τον 335 του 15ου αιώνος (Μανουήλ Μοσχόπουλου, Ἐρωτήματα: χαρτώος, με 31 φύλλα και διαστάσεις 14,2 Χ 19,6 εκατοστά) και δ) τον 451 του 15ου αιώνος (Μανουήλ Μοσχόπουλου, Γραμματική: χαρτώος, με 100 φύλλα και διαστάσεις 13,2 Χ 20,8 εκατοστά).

Επίλογος

Ευχής έργο θα ήταν να μελετηθούν, να εκδοθούν και να μεταφραστούν όλα^[36] τα κείμενα που υπάρχουν σε μετεωρίτικους κώδικες, να αναδειχθούν με εκδόσεις και δημοσιεύσεις όλα τα χειρόγραφα των μετεωρίτικων μονών και να επαναπατριστούν, επιστρέφοντας στη θέση τους, όλοι οι «ξενιτεμένοι» κώδικες των μοναστηριών μας. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε και την κτητορική δήλωση, που διαβάζουμε σε πολλά απ’ αυτά: «εἴ τις τὸ ἀποξενώσει νὰ ἔχῃ τὰς ἀρὰς τῶν θεοφόρων πατέρων ἡμῶν».

Υποσημειώσεις

[1] Βέης Νίκος, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων των αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων, τ. Α’, τα χειρόγραφα της Μονής Μεταμορφώσεως, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1967, τ. Β’, τα χειρόγραφα της Μονής Βαρλαάμ, Αθήνα 1984.

[2] Σοφιανός Ζ. Δημήτριος, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, τ. Γ’, Τα χειρόγραφα της Μονής Αγίου Στεφάνου, Αθήναι 1986, τ. Δ’, Τα χειρόγραφα της Μονής Αγίας Τριάδος (& Ρουσάνου & Αναπαυσά), εκδ. Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1993 & Τα χειρόγραφα της μονής Ρουσάνου των Μετεώρων, Κατάλογος περιγραφικός, εκδ. Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2009, σελ. 731.

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Angela_Burdett-Coutts,_1st_Baroness_Burdett-Coutts

[4] Αγγελική Παπαγεωργίου, Η διηγηματογραφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Τσαρλς Ντίκενς, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2000, σελ. 65.

[5] Cataldi Palau Annaclara, Greek Manuscripts from the Meteora Monasteries in the Burdett-Coutts Collection, Chrysograph, 3, 2009, σελ. 144.

[6] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 144-145.

[7] Scrivener Frederick, A plain introduction to the Criticism of the New Testament for the use of Biblical Scholars, τόμοι I–II, Λονδίνο, 41894.

[8] Γκρέγκορυ Κάσπαρ, Textkritik des Neuen Testamentes, τ. III, Λιψία 1900, σελ. 1435-1436.

[9] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 145.

[10] Charles Van de Vorst, Hippolyte Delehaye, Catalogus codicum hagiographicorum Graecorum Germaniae, Belgii, Angliae, Subsidia Hagiographica 13, Βρυξέλλες 1913, σελ. 387-389.

[11] Albert Ehrhard, Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, Λιψία 1937, τ. I, σελ. 98-102.

[12] https://www.sothebys.com

[13] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 145.

[14] Sotheby, Wilkinson & Hodge, The Burdett Coutts Library. Catalogue of the Valuable Library the Property of the late Baroness Burdett-Coutts, Λονδίνο, 15-17 Μαΐου 1922: “The Janina Manuscripts, A Collection of Greek biblical and other Manuscripts, brought by the Baroness Burdett-Coutts from Janina, Albania (sic!), in 1870–1871”

[15] Ricci Seymour de, Wilson William Jerome, Faye Christopher Urdahl, Bond William Henry, Census of Medieval and Renaissance Manuscripts in the United States and Canada, τ. II, Νέα Υόρκη, 21961, σελ. 1105-1117.

[16] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 145.

[17] Sotheby's, Western Manuscripts and Miniatures, Λονδίνο, 23 Ιουνίου 1987.

[18] 64797.

[19] Γαρίδης Μίλτος, Παλιούρας Αθανάσιος (επιμέλεια), Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων. Πρακτικά συμποσίου: 700 χρόνια (1292-1992: 29-31 Μαΐου 1992), εκδ. Ιερά Μητρόπολη Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1999, σελ. 630, ISBN 978-960-86629-0-2.

[20] Βλιώρας Σπυρίδων, Άγια Μετέωρα: Οι ουρανογείτονες βράχοι, εκδ. Μίλητος, Αθήνα 2017, σελ. 178, ISBN 978-960-464-911-2.

[21] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 146 κ.ε.

[22] Θα εξετάζονται στο 2ο κεφάλαιο του προσεχούς βιβλίου της καθηγήτριας Annaclara Cataldi Palau, που έχει ως θέμα του τα χειρόγραφα της συλλογής Burdett-Coutts.

[23] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 167 κ.ε.

[24] Παλλάδιος, Λαυσαϊκὴ Ἱστορία, εκδ. Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος 1990, σελ. 184. Δες το κείμενο στο http://users.uoa.gr/~nektar.

[25] Χειρόγραφο υπ’ αρ. 3, «Συναξαριστὴς τοῦ β’ ἑξαμήνου τοῦ ἔτους». Σοφιανός Ζ. Δημήτριος, Τα χειρόγραφα της μονής Ρουσάνου των Μετεώρων, Κατάλογος περιγραφικός, εκδ. Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2009, σελ. 41-211.

[26] Κατά λέξη: «Τού Ρουσάνου μοναστήρη | καὶ οἵ το ἀπωξενώ | να ἕχη τάς αρὰς τὸν π(ατέ)ρων».

[27] Cataldi Palau Annaclara, ό.π., σελ. 147.

[28] The British Library Catalogue of Additions to the Manuscripts. New Series 1986–1990, Additional Manuscripts 63650–68891, Λονδίνο, 1993, σελ. 167· βλ. και McKendrick S., The British Library. Summary catalogue of Greek manuscripts, τ. I, Λονδίνο 1999, σελ. 275· βλ. και https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/depot/695

[29] https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/oeuvre/6264

[30] https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/copiste-possesseur-autre/974· βλ. και Cataldi Palau Annaclara, Un nuovo manoscritto palinsesto di Giorgio Baiophoros. Libri palinsesti greci: conservazione, restauro digitale, studio. Monte Porzio Catone (Villa Mondragone) – Università degli Studi di Roma “Tor Vergata” – Biblioteca del Monumento Nazionale di Grottaferrata, Atti del Convegno 21–24 aprile 2004, επιμέλεια S. Lucà, Ρώμη 2008, σελ. 263–277· βλ. και Το βιβλίο στο Βυζάντιο. Βυζαντινή και µεταβυζαντινή βιβλιοδεσία. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα, 13-16 Οκτωβρίου 2005) [Βιβλιοαµφιάστης, 3], Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Βιβλιοδεσίας, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/Ε.Ι.Ε., Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 2008, σελ. 191-224, ISBN: 978-960-87588-3-4.

[31] Κακουλίδη Ελένη, Ἡ Βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς Προδρόμου – Πέτρας στὴν Κωνσταντινούπολη, Ελληνικά, 21/1, 1968, σελ. 3-39.

[32] https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/cote/39258

[33] https://helios-eie.ekt.gr

[34] http://digital.lib.auth.gr/record/137167?ln=el

[35] Βέης Νίκος, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, τ. Α’, ό.π., σελ. 157, 309, 347, 457.

[36] ή όσο γίνεται περισσότερα…