Ο βυζαντινός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα, η μοναδικότητα και τα σπόλια του (το παράδειγμα του καθεδρικού του Μέξικο Σίτι)

* Η εργασία αυτή είναι προϊόν επιτόπιας έρευνας και προσωπικών εμπειριών.
Το αναπόφευκτο διαδίκτυο χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα, για την άντληση επιπλέον πληροφοριών και τη διασταύρωση ορισμένων στοιχείων.

Η Καλαμπάκα αναντίρρητα είναι γνωστή για τα Μετέωρα. Ένα μεγαλειώδες μνημείο της Φύσης και του Ανθρώπου, που δικαίως περιλαμβάνεται στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.

Τα Μετέωρα όμως, αν και πολύ κοντά, δεν ανήκουν στον αστικό χώρο της πόλης, στον πολεοδομικό ιστό της Καλαμπάκας. Είναι έξω από αυτόν.

Αν ψάχναμε για το λαμπρότερο μνημείο της πόλης της Καλαμπάκας, θα έπρεπε να ανηφορήσουμε στην παλιά πόλη.

Εκεί, στη ρίζα των μετεωρίτικων Βράχων, μέσα στα στενά δρομάκια και στις αυλές σπιτιών με γεράνια και βασιλικούς, που δίνουν στη συνοικία έναν αέρα ελληνικού χωριού και όχι μιας, μικρής μεν αλλά σύγχρονης και δυναμικής, πόλης, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Πρόκειται για μια μεγάλη τρίκλιτη μεσοβυζαντινή βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος (και για να μην μπερδευόμαστε γιατί μερικά πράγματα λέγονται και ξαναλέγονται σαν αυτονόητα, αλλά για πολλούς δεν είναι, το κλίτος σε μια εκκλησία είναι ο διάδρομος, που οριοθετείται συνήθως με κολόνες).

Κτίσθηκε τον 10ο αιώνα ή στις αρχές του 11ου, επάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής των πρώτων μ.Χ. αιώνων, αλλά στη συνέχεια - στη βυζαντινή εποχή και αργότερα, τον 16ο και τον 19ο αι. - δέχτηκε αλλεπάλληλες επισκευές που έχουν επιφέρει πολλές αλλοιώσεις και μετατροπές στα μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία.

Οι αναλογίες του είναι επιμήκεις και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ακολούθησε το περίγραμμα της προϋπάρχουσας παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Μην ξεχνάμε ότι οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές, που κυριάρχησαν στη χριστιανική αρχιτεκτονική από τον 4ο αι., ήταν κατά κανόνα επιμήκη κτίρια, χωρισμένα εσωτερικά σε κλίτη.

Οι κίονες που χωρίζουν τα κλίτη σήμερα, καθώς και οι εξωτερικοί τοίχοι συμπίπτουν με τις κιονοστοιχίες και τους εξωτερικούς τοίχους μιας παλιοχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής.

Το ψηφιδωτό, τμήμα του οποίου αποκαλύφθηκε, ανήκε σε εκείνον τον παλαιοχριστιανικό ναό.

Το ίδιο το μοτίβο του ψηφιδωτού, με κυρίαρχη τη μορφή ενός παγωνιού, ήταν πολύ αγαπητό και διαδεδομένο στην παλαιοχριστιανική τέχνη. Το παγώνι συμβολίζει την αθανασία της ψυχής και σε πολλές περιπτώσεις παραπέμπει στην ίδια την Παναγία.

Η τοιχογράφηση του ναού έγινε σε δύο διαφορετικές φάσεις.

Η παλαιότερη, που χρονολογείται στα τέλη 11ου - αρχές 12ου αι., διατηρείται αποσπασματικά στο ανατολικό άκρο του νοτίου κλίτους.

Το μεγαλύτερο τμήμα του σωζόμενου ζωγραφικού διακόσμου χρονολογείται στα 1573. Εκτελέστηκε από τον ιερέα Κυριαζή και τον Κρητικό μοναχό Νεόφυτο, γιο του μεγάλου ζωγράφου Θεοφάνη, ο οποίος είχε δημιουργήσει, πριν τον γιο του στην περιοχή, στην Ι.Μ. Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, στα Μετέωρα (πολλοί υποστηρίζουν ότι εργάστηκε και στην Ι.Μ. Βαρλαάμ).

Εκείνο όμως που κάνει τον ναό αυτόν μοναδικό ίσως στον ελλαδικό χώρο, είναι ο μαρμάρινος άμβωνας που επιβλητικός υψώνεται στο κέντρο του μεσαίου κλίτους και βρίσκεται μπροστά από την Ωραία Πύλη. Έχει ανακατασκευαστεί στο μεγαλύτερο μέρος του από αρχιτεκτονικά μέλη του παλιού άμβωνα.

Αντίθετα, οι υπόλοιποι χριστιανικοί ναοί της Ελλάδας έχουν τον άμβωνα στο αριστερό μέρος του σολέα (ο χώρος εκείνος στον οποίο τελούνται τα μυστήρια και οι διάφορες τελετές) ή έξω από αυτόν.

Αυτό όμως δεν είναι μια νεωτερικότητα ή απλά μια ιδιομορφία. Η αρχιτεκτονική του χώρου στον ναό της Κοίμησης στην Καλαμπάκα, πηγάζει κατευθείαν από τις απαρχές του χριστιανισμού: στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, ο άμβωνας βρισκόταν στη μέση του ναού και από εκεί διαβάζονταν τα αναγνώσματα και γινόταν το θείο κήρυγμα.

Δυστυχώς, ο ναός ήταν κλειστός κατά την επίσκεψή μας και δεν μπορέσαμε να φωτογραφήσουμε το εσωτερικό του. Όμως φίλος, επισκέπτης του ναού, μας δάνεισε πρόθυμα ορισμένες φωτογραφίες από τη συλλογή του, του εσωτερικού του ναού.

Υπάρχει η ισχυρή υπόθεση ότι ο ναός κτίστηκε πάνω σε αρχαίο ελληνικό ναό, αφιερωμένο στον Θεό Απόλλωνα. Αυτό όμως μπορεί να αποδειχθεί μόνο με αρχαιολογική ανασκαφή, κάτι που δυστυχώς δεν έγινε.

Αν όμως η θεμελίωση του παλαιοχριστιανικού ναού πάνω σε αρχαίο ελληνικό ναό είναι μια υπόθεση, η ύπαρξη στον νότιο εξωτερικό τοίχο εντοιχισμένων αρχαίων τμημάτων ανάγλυφων (ρόδακες, ανάγλυφες παραστάσεις, επιγραφές, ακρωτήρια κ.α.), καθώς κι ενός παλαιοχριστιανικού γλυπτού με κληματίδα είναι μια πραγματικότητα.

Τα εντοιχισμένα αυτά τμήματα, φαίνονται με γυμνό μάτι, δεν χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις για τον εντοπισμό τους και είναι αυτά που ίσως εντυπωσιάζουν περισσότερο τον επισκέπτη.

Το πιθανότερο είναι να προέρχονται από ναούς, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια της περιοχής στην προ-χριστιανισμού εποχή.

Τα ενσωματωμένα αυτά τμήματα λέγονται στη γλώσσα των αρχαιολόγων «σπόλια».

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα είναι ένα περίτρανο παράδειγμα της ευρείας χρήσης σπολίων κατά την αρχαιότητα και αργότερα, κατά τη χριστιανική περίοδο.

Η λέξη είναι λατινική, και σαν “Spolio” απαντάται σε πάρα πολλές γλώσσες.

Δηλώνει την απόσπαση, μεταφορά και τελικά ενσωμάτωση, ενός δομημένου αντικειμένου (κολώνας, γλυπτού, διακοσμητικού στοιχείου κ.λπ.) από ένα κτίσμα σε άλλο. Μπορεί να μεσολαβήσουν και αιώνες από αυτή τη νέα ενσωμάτωση.

Η πρακτική αυτή ήταν κανόνας στην Αρχαία Ευρώπη, τη Μικρά Ασία και τη Μέση Ανατολή, για να μην μιλήσουμε για τη Λατινική Αμερική, μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου απ’ τον Κολόμβο, όπου οι περισσότεροι ναοί της νέας θρησκείας είναι θεμελιωμένοι πάνω σε προγενέστερους ναούς των ιθαγενών κατοίκων, «ανακυκλώνοντας» τα ίδια δομικά υλικά.

Η δε χρήση των σπολίων μπορεί να είναι «ιδεολογική»-συμβολική», «πραγματιστική» ή και τα δυο μαζί.

Ιδεολογική, όταν δείχνει συμβολικά την επικράτηση ενός πολιτισμού, θρησκείας κ.α., έναντι ενός άλλου.

Πραγματιστική, όταν γίνεται για πρακτικούς λόγους: π.χ. αν μεταφέρουμε τις κολώνες από ένα αρχαίο κτίριο σε ένα νεότερο, δεν θα χρειαστεί να κατασκευάσουμε νέες από το μηδέν.

Σε πολλές περιπτώσεις δε, είναι συνδυασμός και των δύο.

Ο ένας από τους δύο συντάκτες, βρέθηκε πριν χρόνια στην πρωτεύουσα του Μεξικού, το Μέξικο Σίτι, όπου ο εντυπωσιακός καθεδρικός παρουσιάζει ορισμένες ομοιότητες με τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα.

«Γνώριζα από το πανεπιστήμιο ότι εκεί βρίσκεται το μεγαλύτερο ανθρωπολογικό μουσείο του κόσμου και ήθελα να το επισκεφτώ, αλλά δεν γνώριζα τίποτα για τον καθεδρικό της πόλης (Catedral Metropolitana de la Asunción de la Santísima Virgen María), τον ναό της Κοίμησης της Παρθένου Μαρίας (τι σύμπτωση…!), τον οποίο τελικά επισκέφτηκα και αυτόν.

Ο εντυπωσιακός αυτός ναός ξεκίνησε να χτίζεται το 1573 στην πρωτεύουσα της, καταλυθείσας, από τους Ισπανούς conquistadores, αυτοκρατορίας των Αζτέκων, Τενοτσίτλαν (Tenochtitlan – το σημερινό Μέξικο Σίτι), δίπλα από τον μεγαλύτερο ναό των Αζτέκων, τον Μεγάλο Ναό (Templo Mayor).

Σπόλια, οικοδομικά υλικά του Templο Mayor, χρησιμοποιήθηκαν γα την ανέγερση του νέου καθεδρικού της πόλης.

Ό,τι απέμεινε θάφτηκε κάτω από την αχανή πλατεία Συντάγματος (Plaza de la Constitución) της μεξικανικής μεγαλούπολης, που βρίσκεται ακριβώς μπροστά από τον Καθεδρικό της Κοίμησης, και ξεχάστηκε για αιώνες.

Μόνο τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. αποκαλύφθηκε ένα μέρος του, μετά από ανασκαφικές εργασίες».

Το σίγουρο πάντως είναι πως όσες αναλύσεις και άρθρα γραφούν για τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα, δεν μπορούν με τίποτα να υποκαταστήσουν μία επίσκεψη εκεί.

Για το Δήμο Μετεώρων,

- Μαραγκάκης Μανώλης, πτυχιούχος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ιστορίας & Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

- Γιώτας Ευθύμιος, πτυχιούχος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, υπάλληλος Δήμου Μετεώρων