Σιδηρόδρομοι Θεσσαλίας

Μέχρι τότε, για τη μικρή ελεύθερη Ελλάδα «τα σιτηρά ήταν το κυριότερο εισαγωγικό είδος. (Κι αυτό) είναι ενδεικτικό της ανεπάρκειας της ελληνικής γεωργίας και της αδυναμίας της να ανταποκριθεί πλήρως στην εγχώρια ζήτηση.»2 «Μεγάλες ποσότητες εισάγονταν από το εξωτερικό και κυρίως από τη Ρωσία και την Τουρκία. Κατά μέσο όρο υπολογίζεται πως από το 1851 ως το 1864 εισάγονταν 991.134 κιλά σιτηρών κάθε χρόνο, αξίας 6.286.236 δρχ.»3

Τσιγκογραφία που απεικονίζει τον Θεόδωρο Μαυρογορδάτο. 

Ημερολόγιο Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων, Κωνσταντινούπολη 1907, σελ. 62.

Από το 1878 οι Οθωμανοί που ετοιμάζονταν να φύγουν από τη Θεσσαλία και να μετοικήσουν σε περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άρχισαν να πωλούν τα κτήματά τους σε πλούσιους Έλληνες του Ελληνικού Βασιλείου ή της Διασποράς, που άρχισαν να δημιουργούν τσιφλίκια. Μεταξύ αυτών ήταν και ο τραπεζίτης, επιχειρηματίας και ιδιοκτήτης ορυχείων Θεόδωρος Μαυρογορδάτος από την Κωνσταντινούπολη, που αγόρασε κτήματα και έγινε ιδιοκτήτης τσιφλικιών κυρίως στην περιοχή της Καρδίτσας.

Δημήτριος Γιολδάσης, O θερισμός

Με την ενσωμάτωση της σιτοπαραγωγού Θεσσαλίας στο Ελληνικό Κράτος το πρόβλημα της έλλειψης δημητριακών βρήκε τη λύση του. Έπρεπε όμως τα σιτηρά αυτά να μεταφέρονται γρήγορα και σωστά στην πρωτεύουσα και αλλού. Γι’ αυτό (και για άλλους πολλούς λόγους) αποφασίστηκε η επέκταση του (μικρού) σιδηροδρομικού δικτύου4 της χώρας και στη Θεσσαλία. «Ο Θεσσαλικός κάμπος, αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί κυριότατη πηγή γεωργικών προϊόντων, όπως σιτηρά, βαμβάκι, καπνά. Η ύπαρξή του, σε συνδυασμό με τις μεγάλου μεγέθους τοπικές αγορές σε πόλεις και οικισμούς, όπως ο Βόλος, η Λάρισα, οι Σοφάδες, η Καρδίτσα, τα Τρίκαλα και η Καλαμπάκα, καθώς και τη βιομηχανική δραστηριότητα που συγκεντρώνει ο Βόλος, με το λιμένα του, δημιουργούν ανάγκες. Ο εθνικής σημασίας κάμπος και τα οικιστικά και βιομηχανικά κέντρα του χρειάζονται πια ένα μέσον αξιόπιστο, φθηνό και αποτελεσματικό για τη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών. Την απάντηση θα δώσει, φυσικά, ο σιδηρόδρομος.»5

Τον Ιούνιο του 1882, επί πρωθυπουργίας Χαριλάου Τρικούπη6, με τον νόμο ͵αμηʹ/22.6.1882 «Περὶ κυρώσεως συμβάσεως περὶ κατασκευῆς, συστάσεως καὶ χρήσεως σιδηροδρομικῶν γραμμῶν ἀπὸ Βόλου διὰ Βελεστίνον εἰς Λάρισαν καὶ ἀπὸ Βελεστίνου εἰς Καλαμπάκαν» «κυροῦται ἡ μεταξὺ τοῦ Πρωθυπουργοῦ καὶ Ὑπουργοῦ τῶν Ἐσωτερικῶν ὡς ἀντιπροσώπου τῆς Ἐπικρατείας ἀφ’ ἑνός, καὶ τοῦ Ἐβαρίστου Κυρίκου (sic) καὶ Ἁρμάνδ Χεννεβέρ, μηχανικῶν, ἀφ’ ἑτέρου, ὡς ἀντιπροσώπων τοῦ Θ. Ἀ. Μαυρογορδάτου, τραπεζίτου ἐν Κωνσταντινουπόλει, συνομολογηθεῖσα σύμβασις τὴν 13ην Μαΐου 1882 ἐξ ἄρθρων δέκα καὶ ἐννέα μετὰ τῆς ἐν αὐτῇ συνημμένης συγγραφῆς ἐξ ἄρθρων πεντήκοντα ὀκτώ, περὶ κατασκευῆς, συστάσεως καὶ χρήσεως σιδηροδρομικῶν γραμμῶν ἀπὸ Βόλου διὰ Βελεστίνου καὶ Γκερλὶ εἰς Λάρισαν, καὶ ἀπὸ Βελεστίνου διὰ Φαρσάλων, Καρδίτσης καὶ Τρικάλων εἰςΚαλαμπάκαν, καὶ ὧν τὰ κείμενα ἕπονται.»7

Όπως διαβάζουμε στο νόμο και την σύμβαση που προηγήθηκε, υπεύθυνος κατασκευής είναι ο Θεόδωρος Μαυρογορδάτος, η κατασκευαστική εταιρεία του οποίου ανέλαβε όλες τις δαπάνες για τις μελέτες, τις σχεδιαγραφήσεις, την εκτέλεση τεχνικών έργων καθώς και τις απαλλοτριώσεις κτημάτων «διὰ γραμμὴν εὐρεῖαν καὶ διπλῆν», όπως αναφέρεται στη σύμβαση, δηλαδή γραμμή πλάτους 1,435 μ., όπως ήταν τότε το διεθνές πρότυπο και διπλής κατεύθυνσης. Δυστυχώς για λόγους κόστους και χρόνου προκρίθηκε τελικά η μονή μετρική γραμμή (πλάτους ενός μέτρου).

Εβαρίστο ντε Κίρικο (Evaristo de Chirico)

Εβαρίστο ντε Κίρικο

Ως μηχανικός σχεδιασμού προσλαμβάνεται ο Ιταλός Εβαρίστο ντε Κίρικο (Evaristo de Chirico) καθώς και πολλοί άλλοι, όπως ο Βέλγος μηχανικός Armand Hennebert και ο C. Abrami, που έγραψαν και το βιβλίο Atlas de la construction des chemins de fer de Thessalie, voie de 1 mètre (1881-1886),8 που περιλάμβανε την τεχνική μελέτη του δικτύου, των κτηριακών εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού· εκλήθη επίσης από την Κωνσταντινούπολη ο μηχανικός Delaporte που επιμελήθηκε την κατασκευή αποβάθρας στον Βόλο για την εκφόρτωση των υλικών κατασκευής των σιδηροδρόμων.

Σχέδιο σιδηροδρομικού σταθμού Βόλου, 1889. Σχέδιο πρόσοψης προς τη σιδηροδρομική γραμμή (α). Σχέδιο πρόσοψης προς την αυλή (β). Αριστερά διακρίνεται η υπογραφή του Ντε Κίρικο. Αρχείο Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας Βόλου

Η κατασκευή του όλου έργου ανατέθηκε στην εργολαβική εταιρεία με την επωνυμίαEnterprise de Chirico et Compagnie, η οποία, εκτός των άλλων, κατασκεύασε και τα κτήρια των σταθμών, των φυλακίων, των αποθηκών και άλλων συναφών χώρων, ακολουθώντας τα τυποποιημένα πρότυπα που εφαρμόζονταν στη δυτική Ευρώπη την εποχή αυτή.

Μετοχή των Σιδηροδρόμων Θεσσαλίας, 1925. Σιδηροδρομικό Μουσείο Θεσσαλίας.

Στα 1882 ιδρύεται η ανώνυμη εταιρεία «Εταιρεία Σιδηροδρόμων Θεσσαλίας», που διαχειριζόταν και τη γραμμή Βόλου-Λάρισας, ενώ στις 16 Ιουνίου του 1886 η σιδηροδρομική γραμμή φτάνει στην Καλαμπάκα, την τελευταία «μεγάλη» ελληνική πόλη πριν από τα σύνορα και τερματικό σταθμό. Εκτός από επιβάτες, με το σιδηρόδρομο μεταφέρονται προϊόντα καθώς και η αλληλογραφία.

Σιδηροδρομικός σταθμός Καλαμπάκας, 1974

Άλλες λεπτομέρειες για την λειτουργία και εξέλιξη του σιδηροδρομικού δικτύου Θεσσαλίας θα γράψουμε εν ευθέτω χρόνω, ενώ ο ενδιαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει στο ‑με αγάπη για το αντικείμενο γραμμένο, στα 2010‑ βιβλίο του Ιωάννη Αλμπάνη «Η ιστορία του σιδηροδρομικού σταθμού Καλαμπάκας». Ας ξαναγυρίσουμε στον Εβαρίστο ντε Κίρικο.

Η οικογένεια De Chirico στο Βόλο στα 1897. Από δεξιά προς τα αριστερά: Εβαρίστο, Αντρέας, Τζέμα και Γεώργιος

Ο Εβαρίστο γεννήθηκε το 1841 από τον Σικελό βαρόνο Τζόρτζιο Φιλιγκόνε ντι Κίρικο (1794-1875) και την κοντέσα Αδελαΐδα Μαμπιλί ι Μπουλινί, κόρη του Ισπανού προξένου στην Κέρκυρα.

Σπούδασε Μηχανική και ειδικεύτηκε στις σιδηροδρομικές μεταφορές. Στα 1880, έχοντας ήδη εμπειρία από την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου στη Βουλγαρία, κλήθηκε από τον Χαρίλαο Τρικούπη και τον Θεόδωρο Μαυρογορδάτο να σχεδιάσει το θεσσαλικό σιδηροδρομικό δίκτυο. Εγκαταστάθηκε στο Βόλο και με την εταιρεία του άρχισε τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του δικτύου και των απαραίτητων κτηρίων.

Αλμπέρτο Σαβίνιο

 Στις 10 Ιουλίου 1888 απέκτησε με την πρώην τραγουδίστρια της όπερας Τζέμα Τσερβέτο από την Γένοβα τον πρώτο του γιο,10 τον Τζιόρτζιο, ενώ στις 25 Αυγούστου 1891 τον δεύτερο γιο του, Αντρέα, που ως συγγραφέας και καλλιτέχνης επέλεξε αργότερα το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Αλμπέρτο Σαβίνιο.

Στα 1890 η οικογένεια μετακομίζει στην Αθήνα και εγκαθίσταται στην οικία Βούρου στο Σύνταγμα.11

Ο Μουντζούρης στο σταθμό στα Άνω Λεχώνια

Αφού ολοκλήρωσε το σιδηροδρομικό δίκτυο μέχρι την Καλαμπάκα, ο Εβαρίστο στα 1895 εγκαθίσταται εκ νέου στον Βόλο, για να κατασκευάσει το τρενάκι του Πηλίου, τον γνωστό Μουντζούρη, με πλάτος γραμμής 600 χιλιοστών.

Πέθανε στην Αθήνα το 1905.

Τζιόρτζιο ντε Κίρικο (Giorgio de Chirico)

Ο Giorgio de Chirico στην Αθήνα στα 1894

Ο Ιταλός ζωγράφος, συγγραφέας και γλύπτης Τζιόρτζιο ντε Κίρικο γεννήθηκε όπως είδαμε στο Βόλο στις 10 Ιουλίου 1888. Ο πατέρας του επιθυμούσε να ακολουθήσει ο γιος του το ίδιο επάγγελμα μ’ εκείνον, του μηχανικού, όμως ενθάρρυνε τα καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα που έβλεπε πως είχαν τα παιδιά του και προσέλαβε ιδιωτικούς δασκάλους για τη μόρφωσή τους. Πρώτος δάσκαλος του Γεωργίου στη ζωγραφική υπήρξε ο ζωγράφος και υπάλληλος της εταιρείας του πατέρα του Κώστας Μαυρουδής12 από την Τεργέστη.13

Μετά από την έναρξη του Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897, η οικογένεια ντε Κίρικο επιστρέφει το 1898 στην Αθήνα και εγκαθίσταται στην οικία Σταμπουλοπούλου στον Εθνικό Κήπο. «Ύστερα από σύντομη μαθητεία στη Λεόντειο Σχολή, συνεχίζει τις σπουδές του με ιδιαίτερα μαθήματα. Σχέδιο τού δίδαξε και ο Emile Gillieron, που είχε παρακολουθήσει την Ακαδημία του Μονάχου.»14

Το 1900 «ο Giorgio εγγράφεται στο Πολυτεχνείο (Διετής Σχολή σχεδίου και ζωγραφικής) της Αθήνας. Καθηγητές του τότε είναι ο Κωνσταντίνος Βολονάκης, ο Γιώργος Ιακωβίδης, οΓεώργιος Ροϊλός κ.ά.»15 Γνωρίζεται ακόμη με τον Δημήτριο Πικιώνη, με τον οποίο, εξαιτίας της σύμπτωσης απόψεων, θα εξακολουθήσει να έχει επαφές και στην Γερμανία και Ιταλία,16 καθώς και με τον Γιώργο Μπουζιάνη. Εξαιτίας του θανάτου του πατέρα του, το Μάιο του 1905 απέτυχε την πρώτη φορά στις τελικές εξετάσεις της σχολής του. Πάσχει επίσης απόπεριοδικές κρίσεις μελαγχολίας.

Ο Τζιόρτζιο με τη μητέρα του και τον αδερφό του λίγο πριν το 1900

Ο Τζιόρτζιο ντε Κίρικο επηρεάστηκε από το ελληνικό περιβάλλον και γενικότερα τονελληνικό πολιτισμό, που υπήρξε πηγή έμπνευσης για εκείνον. Σε ένα αυτοβιογραφικό του κείμενο, μιλώντας για τον εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο, περιέγραψε τα παιδικά του χρόνια με αναφορά στην αρχαία ελληνική μυθολογία και ειδικότερα στο μύθο της Αργοναυτικής εκστρατείας με αφετηρία το Βόλο: «(…) πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στη γη του Κλασικισμού, έπαιξε στις ακτές που είδαν την Αργώ να ξεκινάει το ταξίδι της, στους πρόποδες του βουνού που ήταν μάρτυρας στη γέννηση του γοργοπόδαρου Αχιλλέα και στις σοφές νουθεσίες του δασκάλου του, του κένταυρου».17

Ο Giorgio de Chirico στο Μόναχο στα 1907

Το φθινόπωρο του 1906 μετακόμισε με τη μητέρα και τον αδελφό του αρχικά σε κάποιες πόλεις της Ιταλίας (Βενετία, Μιλάνο, Φλωρεντία) και στα 1907 στο Μόναχο, όπου άρχισε να φοιτά στη Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου (Akademie der Bildenden Künste München), με ελληνική υπηκοότητα(!),18 παρακολουθώντας μαθήματα σχεδίου και ζωγραφικής. Μελετά τα έργα του Άρνολντ Μπαίκλιν και ζωγραφίζει τους πρώτους πίνακες επηρεασμένος απ’ αυτόν. Τον εντυπωσιάζει επίσης ο Max Klinger.

Χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Ακαδημία, το καλοκαίρι του 1909 εγκαταστάθηκε στο Μιλάνο.

Ο Φρειδερίκος Νίτσε στα 1872.

Την ίδια περίπου περίοδο ήρθε σε στενή επαφή με το έργο του σημαντικού Γερμανού φιλοσόφου, ποιητή, συνθέτη και φιλολόγου Φρειδερίκου Νίτσε, το οποίο επέδρασε καταλυτικά στην εξέλιξή του και στη διαμόρφωση της τεχνοτροπίας του. Τότε ήταν που μπήκαν οι βάσεις για το βραχύβιο καλλιτεχνικό ρεύμα (1911-1920) μεταφυσική ζωγραφική (Pittura metafisica), που ο Τζιόρτζιο μαζί με τον αδερφό του Αλμπέρτο Σαβίνιο καθώς και τους καλλιτέχνες Κάρλο Καρά και Τζιόρτζιο Μοράντι διαμόρφωσαν, ασκώντας επιρροή και στη διαμόρφωση άλλων καλλιτεχνικών ρευμάτων του 20ού αιώνα, όπως του Υπερρεαλισμού και της Νέας Αντικειμενικότητας (Neue Sachlichkeit).

Σφίγγα

1909, Sfinge

Στα 1909 ζωγράφισε στο Μιλάνο μια ελαιογραφία 76 Χ 120 εκατοστών και την ονόμασε «Sfinge» / «Σφίγξ».

«Στα Παρισινά Χειρόγραφα (1911-1915) εμφανίζεται μια έντονα μυθική εικόνα του αλόγου: Και σκέφτομαι19 ακόμα το αίνιγμα του αλόγου στην ουσία του, ως θαλασσινή θεότητα: μια φορά φαντάστηκα στη σκοτεινιά ενός ναού που υψώνεται στην άκρη της θάλασσας, το πολεμικό άτι που είχε το χάρισμα της προφητείας και που ο θεός της θάλασσας χάρισε στον βασιλιά Άργο. Το φαντάστηκα σκαλισμένο στο καθαρό λαμπερό σα διαμάντι μάρμαρο, με διπλωμένα τα πίσω του πόδια σαν σφίγγα, με όλο το αίνιγμα και τηναπέραντη νοσταλγία των κυμάτων στα μάτια του και στην κίνηση του λευκού λαιμού του. Το άλογο γίνεται ένα με τη θάλασσα, μεταβάλλεται σε μια ιερή και αινιγματική παρουσία, έχει την αινιγματικότητα της σφίγγας.»20

Η Σφίγγα, φανταστικό πλάσμα της ελληνικής μυθολογίας, κόρη της Χίμαιρας και του Όρθρου (ή κατά άλλους του Τυφώνος και της Έχιδνας), απεικονίζεται από τους αρχαίους Έλληνες ως φτερωτό λιοντάρι με κεφάλι γυναίκας (σε αντίθεση με τη Σφίγγα της Αιγύπτου, που δεν έχει φτερά) ή ως γυναίκα με πόδια και στήθη λιονταριού, ουρά ερπετού και φτερά πτηνού.

Οἰδίπους καὶ Σφίγξ, ελαιογραφία του Γκυστάβ Μορώ, 1864. Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

Η Σφίγγα qείναι αυτή που ρωτούσε το γνωστό φιλοσοφικό ερώτημα «τί ἐστιν ὅ, μίαν ἔχον φωνήν, τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται;»,21 στο οποίο απάντησε ο Οιδίποδας «ο άνθρωπος», αφού όταν είναι βρέφος περπατάει στα τέσσερα, μετά σηκώνεται στα δύο του πόδια και στα γηρατειά περπατάει όρθιος, αλλά χρησιμοποιεί σαν τρίτο πόδι ένα μπαστούνι. Μόλις λύθηκε το αίνιγμά της, η Σφίγγα γκρεμίστηκε από τον βράχο που στεκόταν και σκοτώθηκε.

«Ο ελληνικός μύθος είναι η Σφίγγα που θέτει τα αινίγματα στον ήρωα αυτής της μυητικής και αποκαλυπτικής μαζί επιστροφής. Είναι το πνεύμα του τόπου που προφυλάσσει τον ιδιωτικό μύθο του καλλιτέχνη από τις πλαστές υποβολές του καιρού του. Κάθε αναχώρηση και κάθε άφιξη σημαδεύουν τον τόπο της διέλευσής του και κάθε φορά είναι και πιο καλά προετοιμασμένος. Τα εφόδια της σοφής ειρωνείας, του αυτοσαρκασμού, του γκροτέσκου, του ρομαντικού ή του λυρικού, της σύγχρονης - pop αναφοράς, της θεατρικότητας, περνάνε τα προσωπεία τους χέρι χέρι και μεταλλάσσονται αδιάκοπα, οφιοειδώς, διανοίγοντας την οδό που φυλάει ο δαίμων - σφίγγα και που οδηγεί στην αθανασία - αιωνιότητα.»22

Στον πίνακα λοιπόν αυτόν του Τζιόρτζιο ντε Κίρικο βλέπουμε ένα θαλασσινό τοπίο, ενώ στον ουρανό κυριαρχούν πολλά σύννεφα σε αποχρώσεις του γκρίζου και του καφέ. Στα αριστερά τού πίνακα, ορθώνονται τρία γιγάντια βράχια, με το μεσαίο να έχει έναν μικρότερο βράχο στην κορυφή του, που μοιάζει με κεφαλή γυναίκας.

Στο κέντρο η Αγιά και στα δεξιά της φωτογραφίας ο Άλτσος. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 16/5/2017

Σύγκριση φωτογραφίας και πίνακα ζωγραφικής

Ο συντοπίτης μας Γιώργος Μπακάγιας, που διαμένει μόνιμα στην Ιταλία, παρατήρησε πρώτος ότι τα βράχια στον πίνακα αυτόν μοιάζουν υπερβολικά με τα μετεωρικά βράχια πάνω από την Καλαμπάκα, και συγκεκριμένα με την Αγιά και τον Άλτσο!23 Πράγματι, αν τα κοιτάξουμε προσεκτικότερα, βλέπουμε ότι η ομοιότητα είναι καταπληκτική!

Οι πειρατές της Μαλαισίας στα Μετέωρα!

Η σύνδεση των Μετεώρων με τη θάλασσα δεν είναι πρωτοφανής. Στα 1964 η ταινία I pirati della Malesia (Οι πειρατές της Μαλαισίας) γυρίστηκε κατά ένα μεγάλο μέρος στα βράχια των Μετεώρων· κι έτσι οι πειρατές έκαναν την εμφάνισή τους στα Μετέωρα!

1909, Προμηθέας

Αλλά και σ’ ένα άλλο έργο του ντε Κίρικο της ίδιας περιόδου, μια ελαιογραφία 117 Χ 81 εκατοστών με τον τίτλο «Prometheus» / «Προμηθέας», βλέπουμε ομοιότητα με τον βράχο του Μπάντοβα και τη Μονή Αγίου Νικολάου Μπάντοβα που είναι χτισμένη στο μέσο του, μέσα σε μια σπηλιά του βράχου.

Το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Μπάντοβα πριν από την ανακαίνισή του 1997-1999 (αριστερά) και σε ακόμα παλαιότερη φωτογραφία από κάρτα της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας (δεξιά)

Τέλος, σ’ ένα τρίτο έργο του Giorgio de Chirico, μια ελαιογραφία 90 Χ 70 εκατοστών του 1968 με τίτλο «Edipo e la Sfinge» / «Οιδίποδας και η Σφίγγα», τα βράχια που φαίνονται σε τρίτο επίπεδο στο βάθος του πίνακα θυμίζουν αμυδρά κάποια μετεωρίτικα βράχια, για παράδειγμα τη χαράδρα «Ζωνάρι» ανάμεσα στον Άλτσο και την Αγιά.

1968, Οιδίποδας και Σφίγγα

Δεν γνωρίζουμε να έχει μείνει στην Καλαμπάκα ο Giorgio de Chirico, σίγουρα όμως την έχει επισκεφτεί με τον μηχανικό πατέρα του, που ήταν υπεύθυνος για όλο το θεσσαλικό σιδηροδρομικό δίκτυο και σχεδίασε, μαζί με τον Armand Hennebert, και τα κτήρια του σιδηροδρομικού σταθμού Καλαμπάκας. Η επίσκεψή του αυτή πρέπει να συνέβη οπωσδήποτε κάποια στιγμή πριν από το 1905, χρονολογία που πέθανε ο πατέρας του και κατά την οποία ο Giorgio de Chirico ήταν 17 ετών.

Στα 1909, που ζωγράφισε τους πίνακές του με τους τίτλους «Σφίγγα» και «Προμηθέας», ο ζωγράφος βρισκόταν στο Μιλάνο, επομένως τους ζωγράφισε από μνήμης, ενθυμούμενος ό,τι τού είχε κάνει εντύπωση κατά την επίσκεψή του στην Καλαμπάκα. Ίσως να είχε και κάποια φωτογραφία μαζί του, που να του ενίσχυε το μνημονικό του ή -το πιθανότερο- να είχε σχεδιάσει / ζωγραφίσει τα τοπία αυτά κατά την επίσκεψή του στην Καλαμπάκα.

Είναι μάλιστα σημαντικό ότι αυτοί οι πρώτοι πίνακές του επηρεάζονται από την ελληνική μυθολογία που μελετούσε στον Βόλο και περιέχουν ήδη από τότε τα στοιχεία που θα κυριαρχήσουν στην μετέπειτα ζωγραφική του, και κυρίως στην Μεταφυσική Ζωγραφική (Pittura metafisica), όπως η αινιγματική ατμόσφαιρα, τα ποιητικά και μυθολογικά θέματα, το ανεξήγητο κ.ά. «Στα γραφτά του de Chirico πυκνή είναι η χρήση των λέξεων αίνιγμα, μυστήριο, άπειρο, φως, σκιά, άγνωστο, παράξενο, βαθύ κ.ά.»24

Επισήμως βέβαια η περίοδος της Μεταφυσικής Ζωγραφικής ξεκινάει το 1910, που φιλοτέχνησε το έργο του «Το αίνιγμα ενός φθινοπωρινού απογεύματος».

Το αίνιγμα ενός φθινοπωρινού απογεύματος (L’Énigme d’un après-midi d’automne), Φλωρεντία 1910

Αλλά και σε άλλα έργα του ντε Κίρικο κάνουν την εμφάνισή τους τρένα, και μάλιστα εκεί που δεν τα περιμένεις, όπως στο έργο του “Piazza d'Italia” του 1948. «Τρένα που καπνίζουν και σιδηροδρομικοί σταθμοί είναι τα πρώτα θέματα που κάνουν την εμφάνισή τους στα έργα του. Τα έργα αυτά που εξέθεσε στο Salon des Indépendants θα προκαλέσουν την προσοχή του Picasso που θα τον συστήσει στον Apollinaire ως ζωγράφο των σταθμών. (…) Είναι πάντως ενδιαφέρουσα η θετική αποδοχή του νέου καλλιτέχνη από τον Apollinaire, ο οποίος σχετικά με την έκθεση 30 έργων του de Chirico στο στούντιό του το 1913 γράφει: “Η τέχνη αυτού του νέου είναι μια τέχνη εσωτερική και εγκεφαλική που δεν έχει καμιά σχέση μ' εκείνη των ζωγράφων που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια. (…) Οι πολύ μοντέρνες και οξείες αισθήσεις του κ. de Chirico παίρνουν συχνά μιαν αρχιτεκτονική μορφή. Είναι σταθμοί με ωρολόγια, πύργοι, αγάλματα, μεγάλες έρημες πλατείες: στον ορίζοντα περνούν τρένα.”»25

Piazza d'Italia” του 1948. Στο βάθος διακρίνεται ένα τρένο που κινείται!

«Συχνά εμφανίζονται σιδηροδρομικοί σταθμοί και τρένα που καπνίζουν, παραπέμποντας στα παιδικά του χρόνια και στο επάγγελμα του πατέρα του, περισσότερο όμως στις μετέπειτα συνεχείς μετακινήσεις του, τα αλλεπάλληλα ταξίδια της ζωής του: το ίδιο το έργο του είναι ένα μακρύ ταξίδι μέσα στη ζωγραφική και στην ιστορία. Ο σταθμόςείναι το βήμα μεταξύ των δύο ορίων, ανάμεσα στο είναι και στο γίγνεσθαι, την ακινησία και την κίνηση. Είναι η στάση της αναμονής μπροστά στο άγνωστο και στην περιπέτεια του ταξιδιού, της ύπαρξης μέσα στην φαντασία και στη μνήμη.»26

Μελαγχολία της αναχώρησης, 1914. Ο καλλιτέχνης απεικονίζει το σιδηροδρομικό σταθμό του Μονπαρνάς στο Παρίσι.

«Όπως παρατηρεί ο J. Th. Soby,27 ο de Chirico αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος του έργου του στη ζωγραφική της αρχιτεκτονικής. Πίστευε ότι στην σχεδίαση των πόλεων, την αρχιτεκτονική των σπιτιών, των πλατειών, των σιδηροδρομικών σταθμών κ.λπ. υπάρχουν οι βάσεις μιας σπουδαίας μεταφυσικής αισθητικής.»28

Εικαστική περιγραφή Πορφυρίου Ουσπένσκι

Κι άλλοι περιηγητές και επισκέπτες της Καλαμπάκας έχουν ενθουσιαστεί με τα καλαμπακιώτικα βράχια κι έχουν αφήσει τη φαντασία τους ελεύθερη να περιπλανάται αντικρίζοντάς τα.

Ο Ρώσος περιηγητής, θεολόγος και ιστορικός Πορφύριος Ουσπένσκι (Порфирий Успенский, Οὐσπένσκης, κατά τον Νίκο Βέη!) τον Απρίλιο του 1859 περιόδευσε στα μοναστήρια των Μετεώρων και τη γύρω περιοχή. Στα γραπτά του, εκτός των άλλων, περιέγραψε με λυρικό τρόπο και εικαστική διάθεση τα μετεωρικά βράχια:29 «Το βλέμμα μου, όμως, συνεπήρε κάποια παράξενη εικόνα, στο βάθος του δρόμου δεξιά, όπου μπροστά από έναν ψηλό βράχο των Μετεώρων διέκρινα κάποια μορφή η οποία ομοίαζε με καλόγερο ντυμένο με γαλάζιο ρούχο και καθήμενο σε μία πολυθρόνα, στην εξώθυρα της μονής. (…) Στη μέση της καταπράσινης πεδιάδας, ο πετρώδης λόφος στα δεξιά μας, ομοίαζε με ένα αναποδογυρισμένο πέτρινο καράβι, λες και ήταν το καράβι του Δευκαλίωνα. Στους πρόποδες αυτού του λόφου βρίσκεται το χωριό Κουβέλτσι (Θεόπετρα). (…) Όσο πλησιάζαμε, παρατήρησα ότι ο «πέτρινος καλόγερος» έπαιρνε πυραμοειδή μορφή με αλληλοεπίπεδα σκαλιά. Η εικόνα του βουνού φάνταζε σε μένα σαν μία γιγάντια μορφή με μακριά φρύδια, με ένα τεράστιο μάτι κύκλωπα, με μύτη κομμένη και δύο κυνόδοντες,  (…) σαν να ήταν μίατεράστια κεφαλή με πλεξούδες. (…) Από την σκάλα αριστερά φαίνεται η εικόνα ενός «τεράστιου γενειοφόρου» να κάθεται στους πρόποδές του με το μακρύ ράσο και με τις πλάτες προς τον Κουκουλά, έχοντας γυμνό το αριστερό χέρι του. Αυτός φαντάζομαι να είναι ο Δευκαλίωνας, στην εποχή τού οποίου έγινε ο κατακλυσμός της Θεσσαλίας. Στην απέναντι πλευρά αυτού του βουνού και προς τα δεξιά φαίνεται μία προεξοχή του βράχου σαν κουκουβάγια με ανατεταμένο το κεφάλι, αλλά όμως, όσο πλησιάζαμε η μορφή αυτή έπαιρνε τα χαρακτηριστικά μιας γυναίκας με μακρύ μανδύα και πτυχωτό κεφαλόδεσμο. Όσο περισσότερο την κοιτάζαμε, τόσο την παρομοίαζα με την Πύρρα, την γυναίκα του Δευκαλίωνα, η οποία, πίσω της ακριβώς και πολύ κοντά, είχε την θεραπαινίδα της που κρατούσε, καθιστή, στο δεξιό της ώμο μία υδρία. Και οι δύο αυτές πέτρινες μορφές, ιδιαίτερα της θεραπαινίδας, είναι τόσο όμορφα καμωμένες, σαν να τις λάξευσε η σμίλη του Πραξιτέλη. Αυτές, λοιπόν, οι μορφές έδειχναν να σταμάτησαν ξαφνικά και να κοιτούσαν προς την Ανατολή. Επίσης, κοντά στη «θεραπαινίδα», μου φαινόταν η μορφή ενός ακέφαλου γυμνού σώματος, με δύο πόδια μόνο και το στήθος. Στο πλάι αυτής της μορφής και κάτω στο έδαφος διέκρινα μία «ασπίδα», ενώ παραδίπλα σαν να μου φαινόταν κάποιο «πτώμα» με τα πόδια προς τα επάνω. (...) Απέναντι στον πυραμιδοειδή βράχο των Αγίων Αποστόλων διακρίνεται ένας σχετικά μικρός βράχος, ο οποίος θυμίζει την μορφή ενός καλογέρου που προσεύχεται γονυπετής.»

Βλέπουμε λοιπόν ότι οι γιγάντιοι και οι μικρότεροι μετεωρικοί βράχοι εξάπτουν την φαντασία του επισκέπτη κάθε εποχής και τον αναγκάζουν να τους φαντάζεται με διάφορες μορφές· του γεννούν διαφορετικά κάθε φορά συναισθήματα, που μένουν ανεξίτηλα στη μνήμη και την ψυχή του.

ΥΓ

Το ότι αφήνονται τα όμορφα κτήρια του σιδηροδρομικού σταθμού Καλαμπάκας από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα να ρημάζουν και να καταστρέφονται, ενώ ήδη από το 1997 με το ΦΕΚ 614/22-7-1997 τούς έχει δοθεί ο «χαρακτηρισμός ως ιστορικών διατηρητέων μνημείων των κτηρίων των σιδηροδρομικών σταθμών Τρικάλων και Καλαμπάκας με ορισμό ζώνης προστασίας τους τον περιβάλλοντα χώρο τους» και καμία δημοτική αρχή μέχρι τώρα να μην ενδιαφέρεται, αυτό με ξεπερνάει και δεν μπορεί να το χωρέσει το μυαλό μου.

«Χαρακτηρίζουμε ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία (…) τα κτήρια του σταθμού της Καλαμπάκας μαζί με το νέο και το παλιό μηχανοστάσιο, το τρίτο μηχανοστάσιο, το κτήριο του υπνωτηρίου του προσωπικού, τον υδατόπυργο και την πλάκα περιστροφής. (...) Πρόκειται για αξιόλογα και αντιπροσωπευτικά δείγματα αρχιτεκτονικής του τέλους του περασμένου αιώνα που κατασκευάσθηκαν στο διάστημα 1881-1886 από τον μηχανικό Evaristo de Chirico,30 ο οποίος μαζί με τον Θεόδωρο Μαυρογορδάτο είχαν αναλάβει την εκτέλεση του έργου του Θεσσαλικού Σιδηροδρόμου. Επίσης αποτελούν σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της περιοχής, συνδεδεμένα με ιστορικές μνήμες και είναι απαραίτητα για την μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής.»31

Θλίβομαι που οι προσπάθειες του κ. Ιωάννη Αλμπάνη για τη δημιουργία Σιδηροδρομικού Μουσείου στους χώρους του Σιδηροδρομικού Σταθμού Καλαμπάκας αποδείχθηκαν μάταιεςκαι αναμένω πότε θα κινηθούμε όλοι, ως πολίτες της πόλεως που την αγαπάμε και την νοιαζόμαστε, ώστε να αναδειχθεί κι αυτή η πλευρά της πόλης μας. Ελπίζω οι νέες και οι νέοι δημοτικοί σύμβουλοι που μόλις εκλέξαμε να περιορίσουν τις εμφανίσεις τους σε κοπές πίτας, χορούς, παρελάσεις και άλλες ανάλογες ανδραγαθίες και να εργαστούν με γνώση,ζήλο και ΟΡΑΜΑ για το καλό της Καλαμπάκας.

Υποσημειώσεις