«Κορωνοϊός και γνωσιακές προκαταλήψεις» - Της Βασιλικής Πάλλα [ΣΧΛ]

Όλοι οι άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν ότι η συμπεριφορά τους και οι αντιδράσεις τους απέναντι στα διάφορα ερεθίσματα του περιβάλλοντός τους στηρίζονται στη λογική. Ακόμα κι αν κάποιος δρα παράλογα, αυτό απλά σημαίνει ότι έχει μια διαφορετική αντίληψη της λογικής. Βέβαια, αυτό δεν είναι απόλυτο. Γίνεται συχνά λόγος για την επίδραση των συναισθημάτων στην ανθρώπινη κρίση. Υπάρχει η αντίθεση μεταξύ «μυαλού» - της έδρας της λογικής-και καρδιάς - του οργάνου των συναισθημάτων, η οποία χρησιμοποιείται για να δείξει τις δύο δυνάμεις που από την αντιπαράθεσή τους καθορίζεται η εκάστοτε ενέργεια. Όμως, αυτό το δίπολο δεν είναι τόσο απόλυτο όσο φαίνεται.

Ωστόσο, η λογική, ακόμα και η λεγόμενη «κοινή λογική» δεν είναι ανεπηρέαστη. Πολλές φορές διαμορφώνεται από διεργασίες που παραβιάζουν τους ίδιους τους κανόνες της. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι cognitive biases ή γνωσιακές προκαταλήψεις. Παραδείγματά τους εμφανίζονται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής και αναμφίβολα έχουν απασχολήσει με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο τους περισσότερους ανθρώπους.

Ένα κοινό και καθημερινό παράδειγμα είναι το σφάλμα του τζογαδόρου. Ένας τζογαδόρος βλέπει πως, μετά από μεγάλο αριθμό προσπαθειών με το ζάρι του, δεν έχει φέρει τον αριθμό 6. Για αυτόν, είναι λογικό να αποφασίσει πως η επόμενη ζαριά είναι πιο πιθανό να φέρει τον αριθμό 6, μια και δεν έχει εμφανιστεί καθόλου. Όμως, με την προϋπόθεση ότι τα ζάρια δεν είναι νοθευμένα, όσες φορές και να μην φέρει 6, η πιθανότητα η επόμενη ζαριά να είναι 6 είναι η ίδια.

Δηλαδή, κάτι που ο τζογαδόρος νομίζει πως είναι η λογική απόκριση σε ένα γεγονός στην πραγματικότητα δεν στηρίζεται σε κάποιον λογικό κανόνα και οδηγεί σε μια λανθασμένη -σύμφωνα με την καθαρή λογική- απόφαση.

Η συγκεκριμένη γνωσιακή προκατάληψη είναι από τις πιο γνωστές και συναντάται σχετικά εύκολα στην καθημερινότητα ενός ανθρώπου. Μια άλλη τέτοια διεργασία όμως, όχι τόσο γνωστή κι όχι τόσο αναγνωρίσιμη, ήρθε πρόσφατα στο προσκήνιο και επηρέασε με δραματικό τρόπο τις κοινωνικές αντιλήψεις και συμπεριφορές.

Φέρει το πολύ χαρακτηριστικό όνομα «κατάρα της γνώσης». Με λίγα λόγια, άτομα που είναι καλύτερα πληροφορημένα ως προς ένα θέμα δυσκολεύονται να καταλάβουν την οπτική εκείνων που δεν εξίσου καλά ενημερωμένοι γιατί υποθέτουν ότι έχουν τις ίδιες γνώσεις. Μια προέκταση του φαινομένου αυτού βρίσκει την εφαρμογή του στον τομέα των οικονομικών, δημιουργώντας μια φαινομενικά παράδοξη κατάσταση: η πλευρά που είναι καλύτερα πληροφορημένη ως προς μια συναλλαγή ή ένα προϊόν δεν θα μπορέσει απαραίτητα να αξιοποιήσει προς όφελος της τις επιπλέον πληροφορίες.

Βέβαια, η συγκεκριμένη γνωσιακή προκατάληψη δεν ακούγεται ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Ας σκεφτεί κανείς όμως τις επιπτώσεις και τις εφαρμογές της στην μετά τον COVID-19 καθημερινότητα.

Ειδικοί κάθε είδους προσπαθούν να εξηγήσουν στους απλούς πολίτες την πορεία του ιού και τα μέτρα για την αντιμετώπισή του. Οι γνώσεις τους είναι αυτές που τους ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους και τους επιτρέπουν να λαμβάνουν τις αναγκαίες αποφάσεις. Ακριβώς όμως αυτές οι γνώσεις είναι που οδηγούν στην οποία δυσπιστία απέναντί τους.

Αναμφίβολα, βαθιά ριζωμένες αντιεπιστημονικές αντιλήψεις, συμπλέγματα κατωτερότητας και μικροπολιτικές σκοπιμότητες παίζουν ρόλο στην εναντίωση στις παραινέσεις των ειδικών και τα κυβερνητικά μέτρα. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέπεται κι ο ρόλος της «κατάρας της γνώσης». Ότι δηλαδή αυτοί που δεν μπορούν να κάνουν την απαραίτητη έρευνα για να ερμηνεύσουν σωστά τα στοιχεία που τους δίνονται, δεν είναι καθόλου εύκολο να προσεγγιστούν από τους ειδικούς ή ακόμα και τους καλά πληροφορημένους πολίτες.

Η ύπαρξη του προβλήματος και η αναγνώρισή του οδηγεί λογικά στην πρόταση βημάτων για την αντιμετώπισή του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, θα μπορούσε κανείς να προτείνει τις κοινότοπες, δήθεν «ριζοσπαστικές» ιδέες περί αναμόρφωσης του «αποτυχημένου» εκπαιδευτικού συστήματος ή «αποκατάστασης της εμπιστοσύνης του λαού στην κυβέρνηση». Η πιο άμεση και αποτελεσματική συμβουλή παρόλα αυτά είναι αυτήν που έχει καταντήσει αντικείμενο χλευασμού και αμφισβήτησης: εμπιστοσύνη στους ειδικούς και στη σκληρή λογική. Γιατί η «προσωπική ερευνά» του καθενός και της καθεμίας στηρίζεται σε αυτά τα δύο θεμέλια. Ο σκεπτικισμός είναι υγιής όταν οδηγεί στην αναζήτηση της αλήθειας, όχι στη δημιουργία ενός βολικού ψέματος.